YENİ NƏSLİ NECƏ YETİŞDİRİLMƏLİ?!
Türk yurdunu, obasını qoruyan ərlər, igidlər və xanımlar, xatunlar var olduqca,
Türk yurdu var olacaq. Hər zaman bunun önəmini anlamalı və bu bilinclə
yaşamalıyıq. Fəqət son zamanlar istər yetişmə tərzi, istərsə də mənəvi cəhətdən
olsun, bizlər və yeni nəsillərimiz xarici təsirlərlə öz kökümüzdən
uzaqlaşdırılırıq. Bu sonda əmin ola bilərsiniz ki, nəticə olaraq heç də
xoş bəhrələr verməyəcəkdir. Başqalarının olmayan "mədəniyyətini" təqlid
etmək həm atalarımıza, həm də şanlı türk millətimizə qarşı ədəbsizlik olar ki,
zatən təqlid edilməyə çalışılan mədəniyyət ədəbsizliklərlə doludur. Çünki
bizlər özümüzə döndükcə, soy-kökümüzə bağlı qaldıqca hər zaman öncül və hər
sahədə müvəffəqiyyətli -başarılı olarıq.
Təbii, sosial varlıq olaraq bizlər ətrafımızdakı digər millətlərin təsirində
qala bilərik, ama bunu "çağdaşlıq" adı altında istəyərək və bilərək
etmək doğru deyildir. Çünki, digər bir məqaləmdə qeyd etdiyim kimi özünü "mədəni","modern" sayan Avropalılara mədəniyyəti bizlər öyrətmişik.
Hər halda bəzi gərçəkləri onlar-avropalılar qəbul etməsələrdə rəzil və
geriçilik tarixi olaraq adlandırdıqları ilk və orta çağa nəzər salsalar yetərli
olacaqdır.
Bu yazımda tariximizdə biz Türklərin, atalarımızın övladlarını necə
yetişdirdiyini, əski Türk toplumunda uşaqların önəmini xatırladacaq, bizim gələcəyimiz
olan yeni türk nəslini necə yetişdirməmiz gərəkdiyini və onların Türk millətinin
gələcəyi üçün nə qədər önəmli olduğunu qeyd edəcəyəm.
Sizə məlumdur ki, bizim gələcəyimiz olan övladlarımız biz necə yetişdirəriksə,
o tərzdə həyatlarını davam etdirərlər. Təbii, bəzi ətrafdakı təhlükələrə qarşı
güclü olmağı da bizlər onlara kiçik yaşlarında öyrətməliyik. Bu mövzuda gözəl
bir atalar sözümüz vardır: "Ağac yaşkən əyilir".
Həqiqətən qeyd etdiyimiz ata sözümüz dərin mənaya malikdir. Yəni insan övladı ən
çox kiçik yaşlarda öyrətimə və tərbiyəyə açıq olur. Uşaqlıqda övladlarımıza necə
tərbiyə verəriksə, hansı tərəfə yönəldiriksə yetkinlik yaşına gəldiklərində həyatlarında
bunun önəmli təsiri olar.
Əski Türklərin yaşam tərzi və ailə münasibətlərini özündə əks etdirən ən
sağlam qaynaq dastanlarımızdır. Bu dastanların arasında biz Oğuz Türklərinin
əski yaşam tərzlərini və ailə münasibətlərini dolğun şəkildə əks etdirən, ən önəmlisi,
heç şübəsiz, "Kitabi-Dədə Qorqud” dastanıdır. Bu yazımda da zaman-zaman Dədə
Qorqud dastanına əsaslanıb, örnəklər verəcəyəm.
Türk toplumunda uşaqlar bir gələcək abidəsidir. Yəni toplumun dəyərlərini
sonrakı uşaqlara- nəsillərə daşıyacaq olan tək ünsürdür. Əski türklərdə
uşaq ailə, toplum və hətta dövlət üçün gələcəyin təminatı olaraq görüldüyündən,
Türk sosial həyatının gözbəbəyi və varoluşun əsasıdır.
Ayrıca, uşaqlar ana və atanın genetik şifrələriylə var olduqları ikinci zəmin-alan,
cəmiyyət baxımından düşünüldüyündə isə cəmiyyətin xarakter daşıyıcısıdır. Yəni ailə
və toplum uşaqda əks olunur. Uşağın Türk toplumunda bir dəyər olaraq görülməsinin
bir digər səbəbi də onun doğasında-özülündə olan hərəkətlilikdir. Həmçinin
uşaq, Türk törəsini daima canlı tutan bir ünsürdür.(1)
Bu baxımdan uşaqlar türk toplumunda bir ehtiyac olaraq görülür. Bir gələcək
ünsür və bir yaşadıcı olaraq görülən uşaq, hər zaman sayqı və sevgi göstərilən
bir varlıqdır.
Dədə Qorqud hekayələrinin qurucusu olan Türkün ortaq vicdanında və ortaq
ağlında, uşaq kiçik də olsa onurludur, bir mənliyə və olqunluğa sahib olaraq
qarşımıza çıxar. Bu hekayələrdə uşaqlara çox zaman bir yetişkin kimi
davranılır. Bu da uşaqların mənliyində, dəyər verilən bir varlıq olduğu hissini
doğuraraq şəxsiyyətinin formalaşmasına müsbət bir təsir etmişdir.(2).
Qeyd etdiyimiz kimi, qədim Türklərdə uşaq ailə hüququ baxımından da önəmlidir.
Bunun səbəbi uşağın ailənin davam etməsindəki ən önəmli ünsür
olmasıdır. Uşağın olmadığı hallarda Türk erkəyi suçu qadınında
axtarmamaqda, özü də suçu və ya qüsuru bölüşməkdədir. Bu bir həqiqətdir ki, əski
Türklərdə uşaq sahibi olmaq çox istənilən bir haldır.(3)
Türklərdə yeni doğulan uşağa belə, qəhrəman gözü ilə baxılırdı. Cinsiyyətindən
fərqli olmayaraq hər uşaq gələcəyin bir alp-Türk savaşçıdır. "Alp” sözü
türkçə bir sözdür və bizim ərəbcə "güc” anlamında işlətdiyimiz mənaya gəlir.
Savaşçılara "alp” deyilməsinin səbəbi isə hər zorluğu dəf edə biləcək gücə
sahib olmasındandır.Yəni hər türk uşağı bir alpdır.
Uşağın varlığı ailənin gələcəyi üçün önəmlidir. Dədə Qorqud hekayələrində
Dirsə Xanın oğlu və qızının olmadığından bəhs edilir. Dirsə Xan və Xatunu bu vəziyyətə
üzülür. Dirsə Xan xanımının istəyi ilə ulu toyu toplayıb, dua etmələrini arzu
edir. Bu duaların sonucunda xatunu hamilə qalır və bir müddət sonra oğlu
dünyaya gəlir.(4)
Türklər qız və oğlan uşaqları arasında fərq görməzdilər.(5) İnsanın yaradılışı baxımından fərq görməsələr də erkək və ya qız uşaqlarının ailələr baxımında bir birlərindən fərqli ola biləcəkləri ehtimalı da vardır. Ana və ya ata qızını erkək övladından və ya erkək övladını qız övladından daha çox sevə bilər. Bu mövzuda fərqli fikirlər mövcuddur. Bu fikirlərdən Ünal-Öztürk, qız və erkəklərin dəyərləndirilməsi mövzusunda bəzi qızların daha çox sevildiyini düşünməkdədir.(6). Ögəl isə Hun və Göktürk çağından qalan bəlgələrdən yola çıxaraq, erkək uşaqlara daha çox dəyər verildiyi düşüncəsindədir.(7)
Əski Türklərdə oğul övladı ifadə etmək məqsədi ilə "atac"sözü istifadə
edilmişdir. Ataç-böyüklük göstərən uşaq, oğul mənasına gəlir. (Kaşğarlı Mahmud
)(8) "Anaç" isə kiçikkən, böyük bir anlayış göstərən qız, anacıq
(Kaşğarlı Mahmud )deməkdir(9). Burdan əski türklərdə oğulun ataya, qızın anaya
bənzədiyi görülməkdədir. "Ata oğul ataç doğular", yəni oğul ataya bənzər
ifadəsi bunu doğrulamaqdadır.(10)Oğul ataya, qız anaya bənzədiyinə görə,
erkək uşağın yetişdirilməsi atanın, qız uşağının yetişdirilməsi ananın görəvi
idi.
Ancaq qədim Türklərdə sadəcə övlad sahibi olmaq yetərli deyildi. Övladın
savaşçı və qəhrəman olması da mühüm idi. Bunun üçün təlim, yetişmə tərzi
önəmli olmuşdur. Türklərdə uşağın yetişdirilməsinə ailə ortamından başlanır.
Uşaqlar daha kiçik yaşda at minmək, qılınc oynatmaq, ox atmaq kimi
igidlik, savaşcılıq xüsusiyyətlərini öyrənərkən, toplumun-cəmiyyətin
qaydalarını da öyrənirdilər.(11). Uşaqlar öyrənim-təlim zamanında belə
qanunlara uymalı idilər. Dədə Qorqud hekayələrində də uşaqlara verilən təlimin,
eyitimin, tərbiyənin də böyük bir yeri vardır və əsərin müqəddimə qismində də
buna diqqət çəkilir:"Qız anadan görməyincə öyüt almaz, oğul atadan görməyince
süfrə çəkməz. Oğul atanın yetiridir, iki gözünün biridür. Dövlətlü oğul qopsa
ocağınun közidür… Ata adını yorıtmayan xoyrad oğul ata bilindən ininçə inməsə
yiğ, ana rahmine düşince toğmasa yiğ. Ata adın yorıdanda dövlətlü oğul yiğ.”
(Ergin, 2004: 74)(12)
Uşaqların təlimi ailənin görəvi olmaqla bərabər toplumdaki bütün fərdlər də bu təlimdə məsuliyyət- sorumluluk daşıyır. Uşaqların hüquqi baxımdan təməl haqq və özgürlükləri ailə ortamında formalaşırdı. Qədim Türklərdə uşaqlar öz adlarını etdikləri qəhrəmanlıqlarla alırdılar. Adını öz haqqıyla-qəhrəmanlığı ilə alan bir uşaq, düzənlənən törə-yığıncaq ilə adını hər kəsə duyurur -tanıdırdı. Uşaqlara verilən adlarda bəzi qavramlar diqqəti çəkirdi. Bu adlar içərisində Bozkurt, Kök Börü, Uku(Baykuş), Turul(Toğrul) və başqa isimlər yer almaqdadır.(13)
Yağıbasan ismi düşmanın hücumu dəf edilən gün doğulan uşaqlara, Aşbergen ismi
aş törəni edildiyi gün doğulan uşağa, Konak Keldi ismi sayılı misafir gəldiyi
gün doğulana, Uralbəy, Sırgəldi, İdilbey isimləri doğulduğu yerə görə verilən
isimlərdir.(14) Bu isimlər verilərkən təbiət qüvvətlərinin, ruhların və cinlərin
yeni doğulan uşağın həyatına müdaxilə etməyəcəyi düşünülürdü.(15). Uşağın
uzunömürlü olması üçün Tokdasın, Dursun kimi isimlər verilərkən bunların
yanında yaxşı xarakterli xüsusiyyətlərini anlatmaq üçün Tınıbek, Canıbek, Alper(16) kimi isimlər verilirdi.
Türklərdə qurd igidliyin simvolu-işarətidir. Bu səbəbdən qurd insan ismi
kimi Türklərdə istifadə edilirdi. Bu yerdə Türk tariximizdə önəmli yeri
olan Türk alpı-sərgərdəsi Ərtuğrul Qazinin bu sözlərini xatırlatmaq istəyirəm
:"Türk balası qurd olur, basdığı yer yurd olur". Burdan da anlaşıldığı
kimi Türklər övladlarını qəhrəman kimi yetişdirir və igidliyin onların şanını
yüksəltdiyinə inanırdılar.
Qeyd etdiyimiz kimi, qədim Türklərdə mücadilə əsasdır və uşaqlarda da qəhrəmanlıq
ən yüksək sosial dəyərdir. Belə olduğu halda qız uşaqlarınında da dəyəri, ata minmək, qılınc oynatmaq, ox atmak, düşmənə hücum etmək, yəni maddi qüvvət təzahürləri
ile ölçülür (Kaplan, 2002: 23). (17) Çünki göçəbə və hər zaman düşmənlə savaşan
bir toplumda, qadının da alp tipinə uyğun olması yəni qəhrəman, qorxusuz və
çevik olması gərəkir. Bu halın əsərdəki Bamsı Beyrək ve Qan Turalı hikayələrində müntəzəm olaraq əks edildiyini görürük: Bamsı Beyrək, atasına evlənəcəyi qızın
xüsusiyyətlərini belə söyləyir:"Ata mana bir kız alı vir kim, men
yirümden turmadın ol turmah gerek, men kara koç atuma binmedin ol binmeh gerek,
men karımuma varmadın ol baş getürmek gerek, bunun gibi kız alı vir baba mana.”
Beyrəkin atası Pay Püre Xan da "Oğul sən qız diləməzsin kəndünə bir
hampa istər-imişsin.”(Ergin 1989: 124) (18)deməkdədir. Məhz hikayənin öncəsində
Beyrək, beşik kərtməsi olan Banu Çiçəyin evinə tesadüfən gəlir. Daha öncə görmədikləri
üçün bir-birlərini tanımırlar. Banu Çiçək, qarşısındakı insanın həqiqətən göbəkkəsməsi
olub-olmadığını öyrənmək üçün Beyrəkə bir təklif edir: "Gəl, imdi sənün ilə ava
çıxalum, əgər sənün atun mənüm atumı kiçər isə onun atını dəxi kiçərsən. Həm sənün
ilə ox atalum, məni kiçər isen, anı dəxi, kiçərsən və həm sənün ilə gürəşəlüm,
məni basar isən, anı dəxi basarsan.” (Ergin, 2004: 123)(19) deyər və Beyrək də
bu təklifi qəbul edər.
Ardından Banu Çiçək ve Beyrək, bir-birlərini yenmək üçün mücadiləyə-yarışa
başlar, ox atarlar, güləşirlər. Sonunda Beyrək, Banu Çiçəyi yenər. Banu Çiçək də
özünü tanıdar və bu olaydan sonra nişanlanırlar.
Burada görülür ki, qəhrəman, qız və ya erkək olsun evlənəcəyi insanı cəsarətinə,
igidliyinə və savaşçı özəliklərinə görə seçirdilər. Bu hekayələrdə də
görüldüyü kimi, erkəklər qədər qadınların da igid və qorxusuz olmaları tərcih
edilir və igid bir erkək ancaq özü kimi cəsur və igid bir qızla evlənir.
Sizlərə qədim Türklərin uşaqları necə yetişdirildiyindən və əski türk toplumunda uşaqların önəmindən bəhs etdim. Atalarımız övladlarını xüsusi təlimlə yetişdirirdilər.Bəs bizlər necə edirik?
Bəzən onları xarici dil öyrənsinlər, bilgisayarı bilsinlər, yeni -müasir
dünyadan geri qalmasınlar və s. kimi məşğuliyyətlərə yönəldirərkən kökündən,
özündən, milli kimliklərindən qoparırıq. Dil öyrənsinlər deyə evimizdə onlarla
başqa dildə (rus, ingilis) danışır, ana dilimizi unutdururuq, modern olsunlar
deyə əcaib tərzdə musiqi dinləmələrinə, qeyri-etik geyimlərinə göz yumuruq və
güclü şəxsiyyətə malik olsunlar deyə, mənəvi cəhətdən yetişdirməyi
unuduruq. Beləcə, əcayib bir nəsil yetişir, milli kimliyini unutmuş,
dilini bilməyən, mədəniyyətin sadəcə avropalılarda olduğunu düşünən bir nəsil. Bu
məqamda Türk dünyasının görkəmli ədibi Bəxtiyar Vahabzadənin bu
misralarını xatırlatmaq istəyirəm:
"Yad yerin halvası çox şirin olar".
Qaçırsan, minillik ənənədən qaç!
Hər kəsə bənzəmə, sən təzə yol aç!
Dediyin hər sözü duy dərin-dərin.
Həyatda gördüyün geriliklərin
Demə ki, hamısı ənənədəndir!..
Sən niyə arxanı köhnə sayırsan,
Qaçıb öz atandan bəs bu nədəndir?
Özgə ataları yamsılayırsan?
"*"*"*"*"*"*"*"*"*"*"*"*"*"*"
Gülmə öz kökünə, ayıbdır sənə!
Ot kökü üstündə bitər, unutma,
Köhnə damğasını vurub atana,
Özgədən özünə sən ata tutma!
Yadın köhnəsi də dilin əzbəri,
Ənənən çiyninə niyə yük oldu?
Anlaya bilmirəm, nə vaxtdan bəri
Yadı yamsılamaq yenilik oldu?!
Həqiqətən bu misralar hər şeyi əks etdirir. Bizlər atalarımızın
övladlarını yetişdirdiyi tərzdə yetişdirəriksə hər şey daha fərqli olar. Biz
övladlarımıza başqa dilləri öyrədək, amma öz dilimizi unutdurmayaq, onları başqa
millətlərin mədəniyyətlərindən xəbərdar edək, amma öz kökünü unutdurmayaq.Türk
İslam mədəniyyəti dünyanın ən əsil və möhtəşəm mədəniyyətidir.
Onlara-övladlarımıza xarici filimlərin xəyalı qəhrəmanlarını sevdirmək, örnək
göstərməyin əvəzinə Türk tariximizin yaşamış və elm, mədəniyyət , hərb sahəsində
uğurlar qazanmış şəxsiyyətləri xatırladıb, öz qəhrəmanlarımızı sevdirək.
Tarixində, soyunda qəhrəmanları olmayan millətlər xəyali-sanal qəhrəmanlar
uydurub, kitablar yazaraq, filmlər çəkərək öz nəsillərini yönləndirməkdə,
tərbiyə etməkdədirlər. Bizim şanlı Türk tariximixdə minlərlə qəhrəman, igid
atalarımız vardır. Unutmayın, gözəl və anlamlı bir ata sözümüz var :"Od
kökü üstə bitər".
Özümüzdən, kökümüzdən qoparıqsa, başqa millətlərə kölə olmağa məhkum olarıq.
Bizim şanlı tarixə nam salmış millətimiz var. Uşaqlarımız bizim gələcəyimizdir,
onlara atalarını unutdurmamalı və onların qəhrəman bir milləti təmsil etdiklərini
xatırlatmalıyıq.
Mustafa Kamal Atatürkün söylədiyi kimi:"ÇOCUKLAR GELECEĞİMİZİN
GÜVENCESİ YAŞAMA SEVİNCİMİZDİR, BUGÜNÜN ÇOCUĞUNU YARININ BÜYÜĞÜ OLARAK
YETİŞTİRMEK HEPİMİZİN İNSANLIK GÖREVİDİR"
Nə mutlu Türküm deyənə!
Son olaraq Türk komutan İshak Çelik beyin bu sözlərini sizlərlə paylaşmaq istərdim:"Keçmişini
unudanın gələcəyi olmaz!"
İstifadə edilən mənbələr:
1.Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social
Science Cilt: 14, Sayı: II Sayfa: 209-223, ELAZIĞ-2004 DEDE
KORKUT HİKÂYELERİ’NİN ÇOCUK EĞİTİMİ AÇISINDAN ÖNE SÜRDÜĞÜ
DEĞERLER VE ORTAYA ÇIKARMAK İSTEDİĞİ TİP ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME.
A) AİLE VE TOPLUMUN ÇOCUĞA BAKIŞ EKSENİ 1. Bir İhtiyaç Unsuru Olarak
Çocuk
2.Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social
Science Cilt: 14, Sayı: II Sayfa: 209-223, ELAZIĞ-2004
AİLE VE TOPLUMUN ÇOCUĞA BAKIŞ EKSENİ.
İtibar Kaynağı Olarak Çocuk
3.ÜNALAN, S.-ÖZTÜRK, H.(2008) "İslamiyet’ten Önce Türklerde Eğitim ve Öğretim”.
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13: 2, 89-109.
4.GÖKYAY, O. Ş. (1973) Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
5.ÖGEL, B. (2001) Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. 4. Baskı,
İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
6.ÜNALAN, S.-ÖZTÜRK, H.(2008) "İslamiyet’ten Önce Türklerde Eğitim ve Öğretim”.
Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13: 2, 89-109.
7..ÖGEL, B. (2001) Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. 4. Baskı,
İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
8KAŞGARLI MAHMUD (1985) Divan-ı Lûgat’it Türk Tercümesi. Cilt II, Çev. Besim
ATALAY, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
9.KAŞGARLI MAHMUD (1985) Divan-ı Lûgat’it Türk Tercümesi. Cilt I, Çev. Besim
ATALAY, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
10.ÜNALAN, S.-ÖZTÜRK, H.(2008) "İslamiyet’ten Önce Türklerde Eğitim ve
Öğretim”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13: 2, 89-109.
11.KOCA, K.-UĞURLU, S. (2010) "Dede Korkut Hikâyelerinden Hareketle Türk
Kültüründe Erkek Evlat Olarak Oğul Kavramı”. Akademik Bakış Dergisi, Sayı 22,
Celalabat-Kırgızistan, 1-10.
12.ERGiN, Muharrem (2004), Dede Korku…
12.ERGiN, Muharrem (2004), Dede Korkut Kitabı I, Ankara: TDK Yayınları.
13.RASONYI, L. (1971) Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları.
14.İNAN, A. (2000) Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar.
Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
15..RASONYI, L. (1971) Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları.
16..RASONYI, L. (1971) Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma
Enstitüsü Yayınları.
17.KAPLAN, Mehmet (2002), Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar 1, Ġstanbul:
Dergâh Yayınları
18.Ergin 1989: 124)
19.ERGĠN, Muharrem (2004), Dede Korkut Kitabı I, Ankara: TDK Yayınları
P.S.Xüsusi təşəkkür verdiyi dəyərli bilgiler üçün Türk komutan İshak Çelik bəyə sayqılarımla.
Aynur Talıblı
İstanbul Sabahattin Zaim Üniversiteti,
Tarix və Mədəniyyət Araşdırmaları bölümü
Uluyol.info