Faiq Ələkbərli: "Sovet təhsili və tərbiyəsi almış ziyalılarla yeni nəslin türklüyə, müsəlmanlığa baxışı eyni deyil”

Müsahibimiz AMEA Fəlsəfə İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, Bütöv Azərbaycan Ocaqlarının (BAO) Türk Dünyasıyla əlaqələr üzrə müavini, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru Faiq Ələkbərlidir (Qəzənfəroğlu).

Suallarımıza geniş və ətraflı cavab verən filosof-alim milli məfkurə, türk dünyası, türkçülük, azərbaycançılıq və bir çox məsələlərlə bağlı maraqlı məqamları diqqətə çatdırıb.

- "Türk dünyası” dedikdə konkret nə, hansı coğrafi məkan nəzərdə tutulur?

- Türk dünyası dedikdə, ilk növbədə gözümüzün önünə 7 müstəqil Türk dövləti -Türkiyə, Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti, muxtar və avtonom Türk respublikaları - Tatarıstan, Başqırdıstan, Çuvaşıstan, Yakutiya, Tuva, Uyğurustan, Kərkük və başqaları gəlir. Eyni zamanda digər türk elləri - Güney Azərbaycan, Krım, Borçalı və s. bura daxildir. Türk dünyası nə qədər coğrafi bir anlam daşısa da, onların hamısını bir arada tutan Turan idealıdır. Türk dünyası boş bir sözdən ibarət deyil. Turan sözü istər hərfi, istərsə də coğrafi anlamda yalnız və yalnız türklərlə bağlıdır. Bəzi Qərb müəllifləri yazırlar ki, Turan anlayışı milliyyəti, qövmiyyəti deyil, coğrafi ərazini ifadə edir. Turan anlayışı altında hələ qədim zamanlardan Ön Asiyadan Şimal Buzlu okeanına və Berinq boğazına qədər ərazilər nəzərdə tutulur. O zaman "İran”ın da "Turan” kimi milliyət deyil, coğrafi ərazi, vətən adı olması mülahizələrini irəli sürmək lazımdır. Bu məntiqdən çıxış etsək, "İrandilli xalqlar” anlayışı ya tamamilə mənasızdır, ya da əks təqdirdə "Turandilli, Turansoylu xalqlar” istilahı da eyni ciddiyyətlə gündəmə gətirilməlidir. Bu gün Turan dedikdə, türklərin yaşadığı bütün ölkələr başa düşülməlidir. Çünki tarixən digər adlarla yanaşı, turanlılar özlərini Turuk, Tur adlandırıblar. Buraya gəlmə olan Hind-Ari soylular da buna uyğun olaraq türklər yaşayan ərazilərə Turan/Turkan, yəni "Türklərin ölkəsi” deyiblər. Deməli, türk dünyası dedikdə, ona paralel olaraq Turan başa düşülür.

- Azərbaycanda türkçülük ideyasının yaranması hansı dövrə, hansı proseslərə təsadüf edir?

- Azərbaycan türkçülüyü ideyasının yaranmamsında 1910-cu illərdə dünyada və Qafqazda baş verən mühüm hadisələr, eyni zamanda milli özünüdərk, inqilabi ideyaların güclənməsi, çar Rusiyasının əsarəti altında olan müxtəlif xalqların azadlıq hərəkatı mühüm rol oynadı. Məhz bu tarixi olayların və milli azadlıq hərəkatlarının təsiri altında Azərbaymmcandakı türkçülər, liberallar, inqilabçılar vahid əqidə ətrafında birləşərək milli və müstəqil taktika yürütməyə başladılar. Bu dövrdəki hadisələrin gedişi isə ideya baxımdan milli liberalların və türkçülərin, taktika baxımınmdan isə milli-türk inqilabçıların düzgün yol tutduğunu təsdiq etdi.

Milli aydınımız Məhəmməd Əmin Rəsulmzadə də bu məsələ ilə bağlı qeyd edirdi ki, əvvəllər türk ziyalıları rus inqilabçıları və rus liberalistləri arasında gedən mübarizədə dolayısıyla iştirak etsələr də, sonralar Azərbaycan türkçülüyü ideyasını irəli sürdülər. Şübhəsiz, Azərbaycan türkçülüyü ideyasının yaranmasında və inkişafında əsas təkanverici, katalizamtor rolunu milli aydınımız Əli bəy Hüseynzadənin türkçülük, islamçılıq və müasirlik prinsipləri əsas rol oynayıb. Bir sözlə, 1910-cu illərdə Azərbaycan türk mətbuatında milli motivlərin, o cümlədən türkçülüyün, Türk birliyi ideyasının önə keçməmsində Balkan savaşından sonra Türkiyədə və Azərbaycanda güclənməyə başlayan türkçülük cərəyanının güclü təsiri olub. Bu dövrün özünəməxsus xüsusiyyətlərindən biri, bəlkə də birincisi, milli sosial-demokratların, milli liberalların, milli islamçıların öncə "türkçülük”, daha sonra "Azərbaycan türkçülüyü” ətrafında toplanmaları, bu ideyaya rəğbət bəsləmələri olub.

Azərbaycan türkçülüyü ideyasının yaranmasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsib bəy Yusifbəyli, Məhəmməd Hadi, Yusif Vəzir Çəmənmzəminli, Abbasqulu Kazımzadə, Üzeyir Hacıbəyli və başqaları mühüm rol oynayıblar. Ən önəmlisi odur ki, onlar özlərindən əvvəlki islamçılar, türkçülər və milli liberallardan fərqli olaraq, daha konkret və milli xətt seçərək Azərbaycan türkçülüyünü hədəfləyiblər. İdeyanın yaranmasında və formalaşmasında ən mühüm xidmətlər isə Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Nəsib bəy Yusifbəyliyə məxsusdur. Rəsulzadə sonralar yazırdı ki, Nəsib bəy də Azərbaycan türkçülüyü və Azərbaycan istiqlalçılığı ideyaları uğrunda mübarizə aparan idealist, millətpərvər, demokrat və liberal bir şəxsiyyət olub. Rəsulzadənin Yusifbəyli ilə bağlı dediklərində diqqəti çəkən məqamlardan biri də, Nəsib bəyi milli Azərbaycan ideyasının müəllifi kimi göstərməsidir.

Bu onun göstəricisidir ki, Rəsulzadə memarı olduğu Azərbaycan Cümhuriyyəti ideyasında Nəsib bəyin rolunu daha üstün verməklə öz ləyaqətinin ucalığını ifadə edib. Başqa sözlə, Rəsulzadənin bu fikirlərindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, milli və müstəqil Azərbaycan ideyasının nəzəri-ideoloji müəllifi Rəsulzadə, siyasi hədəfçisi isə Nəsib bəy olub. Deməli, Azərbaycan Cümhuriyyəti iki böyük liderin nəzəri-ideoloji və siyasi praktiki əməllərinin nəticəsidir. Azərbaycan türkçülüyü ideyasının əsas ideoloqu Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Açıq söz” qəzetində ilk dəfə olaraq "müsəlmman”, "tatar” əvəzinə "Biz türkük!” yazıb. Bu surətlə "ümmətçilik” dövrünü rəsmən qapadaraq, Azərbaycan türk millətçiliyi dövrünün başlandığını elan edib. Rəsulzadənin özünün də qeyd etdiyi kimi, bu millətçilik şovinizm deyil, mütərəqqi millətçilik idi. Ümumi türkçülükdən Azərbaycan türkçülüyü ideyasına doğru önəmli bir addım atan Rəsulzadə indiki anlamda azərbaycançılığın əsasını qoyub.

- Müəyyən anlamda eyniləşdirilən, bəzi məqamlarda üz-üzə qoyulan "türkçülük” və "azərbaycançılıq” anlayışlarının ortaq və fərqli cəhətləri nələrdir?

- Azərbaycançılıq və türkçülüyün bəzən bir-birinə zidd, bəzən də birləşdirimci ideyamlar kimi tədqim olunmamsının kökümnü müstəqil olmağımıza baxmayaraq, azad şəkildə düşünə bilməməyimizdə axtarmalıyıq. Siyasi-hüquqi və maddi-cismani cəhətdən azadlıq əldə etsək də, hələlik mənəvi-ruhi baxımdan müstəqilliyi, milliliyi qavraya bilməmişik. 70 illik Azərbaycan SSR-dən imtina edərək özümüzü cəmi iki il ömür sürmüş Azərbaycan Cümhuriyyətinin xələfi elan etsək də, kifayət qədər ziddiyyətli hallarla qarşılaşırıq. Əgər bu gün söhbət "türkçülük” və "azərbaycançılıq” arasındakı fərqlərdən və oxşarlıqlardan gedirsə, onda məntiqi olaraq Azərbaycan Respublikasının AXC-nin, yoxsa Azərbaycan SSR-nin varisi olması məsələsi də gündəmə gəlməlidir. Ən düşündürücü hal odur ki, bu günə qədər nədən Azərbaycan Cümhuriyyətinin ərazisinin deyil, məhz Azərbaycan SSR ərazisinə varis çıxmağımızla bağlı doğru-dürüst fikirlərə, açıqlamalara rast gələ bilmirik. Bu baxımdan millət və dilin adı problemi ilə yanaşı, ərazi məsələsində də varislik problemi gündəmə gətirilməlidir. Hesab edirik ki, ötən əsrdə mövcud olan ideyalardan bəhs edərkən onları indiki cəmiyyətə olduğu kimi uyğulamaq lazım deyil. Ancaq bu o da demək deyil ki, biz Azərbaycan dövlətçiliyinin yaranmasında müstəsna rol oynayan milli ideyaları bu gün yalnız tarixin, ya da milli identikliyin hissələri kimi görməliyik. Bugünkü Azərbaycanın dövlət bayrağı ötən əsrin əvvəllərində təməli qoyulmuş Azərbaycan türkçülük ideyasının bariz təcəssümüdür. Burada əsas məsələ Azərbaycan xalqının özünəməxsus inkişaf yolunun əngəllənməsi deyil, bəlkə də əksinə, azərbaycançılığı "üçlük”, o cümlədən türkçülük əsasında daha inandırıcı və etibarlı etməkdir. Hər hansı bir ideyaya münasibətdə kənara çıxmalara, ifrata varmalara gəlincə, bu həmişə olub, indi də var və gələcəkdə də olacaq. Bu mənada, Azərbaycanda türkçülük varsa belə, o əsla və əsla ölkəmizdə yaşayan talışlara, ləzgilərə, kürdlərə, udinlərə, tatlara və başqa azsaylı etnik qruplara qarşı yönəlməyib. Əksinə, Azərbaycan türkləri həmin azsaylı etnik qruplarla əsrlər boyu barış və xoşgörü əsasında bir yerdə yaşayaraq ortaq vətəni, mədəniyyəti, adət-ənənələri paylaşıblar. Çünki Azərbaycan türkçülüyü bütün etnoslarla bərabər yaşamağın mümmkünmlüyünü ifadə edir. Azsaylı etnik qruplar məsələsini önə çəkərək azərbaycançılıq və türkçülük arasında sədd çəkmək, uçurum yaratmaq nəinki doğru deyil, hətta deyərdim ki, təhlükəlidir. Azərbaycançılıq türkçülük və islamçılıq ideyaları ilə bir yerdə mövcud ola, zamanın tələbləri baxımından müəyyən mənada önə də çəkilə bilər. Unutmamalıyıq ki, əslində azərbaycançılıq daha çox dövlət daxilində milli ideya kimi öz təsdiqini tapır. Vətəndən kənarda isə azərbaycançılıq yalnız türkçülüyə söykəndikdə müəyyən bir məna kəsb edir.

- Bir çox məqalənizdə milli şüurun formalaşmasına əsas maneə kimi sovet dövrünün yetişdirdiyi ziyalıları göstərirsiniz, sizcə, yeni nəsil ziyalılar öz işlərinin öhdəsindən gələ biləcəkmi?

- Hər halda bu bir gerçəklikdir ki, milli şüurun istənilən keyfiyyətdə formalaşmamasının əsas səbəbkarları "Sovet məktəb”ini bitirmiş ziyalılar, başqa sözlə, elmi işçilər, müəllimlər və təhsil idarəediciləridir. Onlar dünyagörüşcə "Sovet milləti”nə əsaslandıqları üçün gənc nəsildə müstəqil fəlsəfi dünyagörüş və millilik ruhunu aşılamaqda çətinlik çəkirlər. Üstəlik, "Sovet məktəb”ini bitirmiş müəllimlər qurtula bilmədikləri sovet ideologiyasının təsiri altında yazdıqları elmi əsərlərlə, dərsliklərlə şagirdlərin, tələbələrin milli şüurda formalaşmasına əngəl olurlar. Ona görə də hazırda milli şüurun formalaşmasına nail olmaq üçün iki məsələyə - təhsil bazası, müəllim-ziyalı kontingentinə - xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Milli şüurun formalaşması üçün ilk addımlar məhz bu sahələrdə atılmalıdır. Reallıq odur ki, Azərbaycan insanlarının xeyli qismi SSRİ dövründə yaşayıb və "sovet beynəlmiləlçiliyi” təhsili alıblar. Milli şüurun formalaşması baxımından təhsil əsasında ilk növbədə, bunlar nəzərə alınmalıdır: - Tarixi şüur və mədəniyyət şüuru. Bu mənada, hazırda milli şüurun formalaşmasında çox vacib olan milli mədəniyyət və milli tarix şüurunun öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Hər bir millətin varlığı və gələcəyi onun tarixi və mədəniyyət şüurunun səviyyəsi ilə bağlıdır. Ancaq bu gün tarixi və mədəni şüurumuz yarımçıqdır. Sovet təhsili və tərbiyəsi almış ziyalılarla yeni nəslin türklüyə, müsəlmanlığa baxışı eyni deyil.

Əslində qısa zaman kəsiyində milli şüur məsələsində ciddi dəyişikliklərin baş verəcəyini gözləmək sadəlövhlük olardı. Ancaq o da sadəlövhlükdür ki, SSRİ dövründə sovet beynəlmiləlçiliyi ruhunda yetişmiş ziyalılardan yeni nəslə milli ruh öyrətməyi, təbliğ etməyi gözləyək. Bu gün milli şüurun formalaşmasında yeni nəsil ziyalılarının, yeni nəsil alimlərin çiyninə daha ağır yük düşür. Ziyalı kimliyi milli şüurun formalaşmasında vacib faktordur. Yəni ziyalının özünü hansı kimlikdə - milli, dini və bəynəlmiləlçi görməsi milli şüurun hansı şəkildə formalaşmasına ciddi təsir göstərə bilər. Bu üç anlayışın üçünü də hər bir kəs özü başa düşdüyü kimi yanaşa və əsaslandıra bilər. Azərbaycan toplumunda ziyalının nüfuzuna başlıca zərbə kütlə üzərində təsirinin çox aşağı olmasıdır. Hər hansı cəmiyyətdə kütlə artıq ziyalıya inanmırsa, yaxud da bu inam aşağı səviyyədədirsə, o toplumda ziyalı məğlub durummdamdır. Bu isə ona gətirib çıxarır ki, ziyalı kütləyə deyil, əksinə, kütlə ziyalıya təsir göstərir, öz nüfuzu altına salır. Başqa sözlə, ziyalı kütlənin dediyi ilə oturub-durmağa başlamyır. Bütün hallarda, istənilən məsələyə münasibətdə ziyalı zəmanəyə uyğunlaşmaqdan daha çox, yəni gah ateist, gah millətçi, gah da dinçi olmağı bir kənara qoyub, zəmanənin tələblərini də nəzərə almaqla yanaşı, əsasən sabit bir mövqe nümayiş etdirməlidir. Bu o demək deyil ki, ziyalı-alim şəraitə, dövrə, mühitə hökmən uyğunlaşmalı, ona görə hərəkət etməlidir. Əgər ziyalı sovet dövründə ateist, müstəqillik dövründə dindar və millətçidirsə, artıq o, ziyalılıqdan çox uzaqlaşıb.

- Düşüncələrinizə görə, Türk-İslam birliyi adı altında müsəlman olmayan türklərin kənarda tutulması qətiyyən doğru deyil. Dini ayrı-seçkilik qoyulmadan yalnız türk xalqlarının formalaşdırdığı yeni birlik nə qədər realdır?

- Türk xalqlarının özləri üçün aydınlaşdırmalı olduğu ilk məsələ türkçülüyün islam dini ilə hansı anlamda bütövlük təşkil etməsidir. Əslində bu gün türk-müsəlman xalqları özünü əsasən islam dünyasında görürsə, o zaman müsəlman aləminin problemlərini öz məsələləri kimi dəyərləndirmək məcburiyyətindədir. Bu heç də göründüyü qədər sadə deyil. Ona görə də, bütün türk aydınları islam dünyasının məsələlərinə mürəkkəbdən sadəyə doğru deyil, tam əksinə, sadədən mürəkkəbə doğru cavab verməlidir. Türk aydınları öncə islam dini inanclı türk xalqlarının çağırışlarına cavab verməli, problemlərinə həll yolları göstərməli, amma müsəlman olmayan digər dini inanclı türk xalqları - qaqauzlar, macarlar, bolqarlar, yakutlar, tuvalılar və başqalarını da unutmamalı-dırlar. Ancaq bundan sonra islam dünyası xalqlarının, dünya xalqlarının problemləri və həll yolları gündəmə gələ bilər. Atalarımız demişkən, "öncə evin içi, sonra çölü”. Demək istədiyim odur ki, Türk-Turan xalqlarının Tanrı yolunda yürümələri islamla başlamadığı üçün, onu həddən artıq ideallaşdırıb türk kimliyini arxa plana keçirmək doğru deyil.

Doğrudur ki, Şamançılıq, Xristianlıq, Buddizm, Yəhudiliklə müqayisədə türklər özlərini daha çox islamda tapıblar. Məhz buna görə, türklər Tanrıya gedən yolda 13 əsrdir islamla birlikdədir. Hər bir millət islam dininə öz kimliyindən yanaşaraq onun əsl mahiyyətindən uzaqlaşmalı deyil. Ancaq öz milli dəyərlərini, adət-ənənələrini, mədəniyyətini tamamilə dinin içində əritməyi də doğru hesab etmirik. Hər bir şey ölçüsündə, əndazəsində olmalıdır. Bir din hər hansı millətin dəyərləri içində assimilyasiya olunanda zahiri xarakter daşıdığı kimi, bir millət də hər hansı dinin içində əriyəndə millətin yalnız adı qalır, özü isə məhv olur. Əgər bu gün dünyada 7 müstəqil türk dövləti varsa, onların hamısı da müsəlman ölkələridirlərsə, o zaman türklüyün və islamlığın bir-birini tamamladığını düşünə bilərik. Ancaq bütün hallarda 7 türk dövlətinin birliyi birinci türklüklərinə, ikinci müsəlmanlıqlarına əsaslanmalıdır. Çünki milli birlik qədərimiz, dini birlik seçimimizdir.

- Ümumiyyətlə, hər hansı xalqın nə zamansa hansı torpaqlarda məskunlaşması, yerdəyişməsi haqqında mütləq qərar vermək doğru deyil. Bu anlamda türk xalqlarının Altaydan Anadoluya, Suriyaya, İraqa, Azərbaycana çox sonralar "gəlmə”si müddəası kökündən yanlışdır. "Avropa mərkəzçi” alimlərin "Ural-Altay türk ailəsi” nəzəriyyəsini ortaya atmaqda əsas məqsədləri də Ön və Orta Asiyanın yerli xalqları olan türklərin şanlı tarixinə və mədəniyyətinə kölgə salmaq olub. Ön Asiya və Kiçik Asiyada Hind-Avropa nəzəriyyəsini əsaslandırmağa çalışan "avropa mərkəzçi” alimlərin qarşılarına böyük Türk-Turan mədəniyyəti çıxıb. Bəlkə də bu qədər böyük və əski bir mədəniyyətlə, o cümlədən türk dilinin zənginliyi ilə qarşılaşacaqlarını gözləməyən alman, fransız, rus, ingilis alimlərinin əksəriyyəti çıxış yolunu "Ural-Altay” nəzəriyyəsini ortaya atmaqda görüblər. Uydurma "Ural-Altay nəzəriyyəsi”nin mövmcudmluğu Anadolu, Qafqaz, Orta Asiya, o cümlədən Avropanın böyük bir hissəsindəki (İtaliya, Bolqarıstan, Macarıstan və b.) tarixi-mədəni varlığını göstərməsinin əsas əngəlidir. Hər halda Şumer, Kuti, Turukki, Manna, Midiya, İş Quz kimi dövlətlərin tarixini və mədəniyyətini "Türk-Turan” nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirmək daha məntiqlidir, nəinki "Ural-Altay”la.

Türklərin Ön Asiyaya "gəlmə” xalq olması nəzəriyyəsinin puçluğunun ortaya çıxarılması, yalnız Azərbaycan türkləri deyil, onun Qərbində olan Anadolu türkləri və Şərqində olan Türküstan türkləri qədər eyni dərəcədə önəmlidir. Ona görə də, Qərb ideoloqlarının bütün uydurmalarına baxmayaraq, bunun təsirindən az-çox kənarda qalan türk və əcnəbi alimlərdən Rza Nur, Osman Tuna, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, M.H.Vəliyev, Ziya Bünyadov, Yusif Yusifov, Tofiq Hacıyev, Firudin Ağasıoğlu, Qrablis, Hommel, Oppert, Says və başqalarının türklərin yalnız Ön Asiyaya deyil, Kiçik Asiyaya da guya "gəlmə” xalq olması nəzəriyyəsinə qarşı çıxaraq, bu ərazilərin yerli əhalisi olması müddəasını dəstəkləyiblər. Bu baxımdan "Türklər bu torpaqların yerli xalqıdır” müddəası Bütöv Azərbaycan və türklük ideyasının bütün daşıyıcıları tərəfindən qəbul edilməkdədir.

- Bəzən cəmiyyətdə belə fikirlər səslənir ki, qloballaşan dünyada millətçilik, türkçülük ideologiyası lazımlı deyil. Sizcə, gələcəyə doğru türkçülük məfkurəsi öz aktuallığını itirir, yoxsa daha çox zərurət halını alır?

- Doğrudan da bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, türkçülükdən, millətçilikdən çıxış etmək hazırkı şəraitdə mümkün deyil. Bunu, ötən əsrin əvvəllərində eynilə sosial-demokratlar və ittihadçılar deyirdilər. Bu gün isə özlərini demokratlar, liberalmlar, bir sözlə, vətəndaş cəmiyyəti, modernləşmə tərəfdarmları kimi təqdim edənlər həmin müddəanı önə çəkirlər. Bu cür düşünənmlərin fikrincə, 20-ci əsrin əvvəllərində türkçülük lazım və zəruri idi, indi isə artıq onlara bir o qədər ehtiyac yoxdur. Maraqlıdır ki, həmin dövrdə bu fikri müdafiə edənlər ən çox marksistlər olublar. Onlar hesab edirdilər ki, sosializm quruculuğunda millət və dinə yer yoxdur. İndi də bəzi ideoloqmlara görə, vətəndaş cəmiyyəti qurucumluğunmda millətə və dinə əhəmiyyətli pay düşmür. Çünki vətəndaş cəmiyyətində dini, milli, hətta sinfi ideologiyalar deyil, sağlam düşüncə, şüurlu azadlıq və məsuliyyət əsasdır. Hər hansı toplumda fərdin azadlığı millət və dövlətin azadlığından üstün tutularsa, həmin cəmiyyətin milli və siyasi varlığı gec-tez təhlükə altına düşəcək. Çünki fərd özünü daha çox azad hiss etdikcə, mənsub olduğu millət və dövlətə bağlılığı azalacaq. Bu mənada, insanın azadlığının millət və dövlətin azadlığı ilə müqayisə edilməsi, onların qarşı-qarşıya qoyulması doğru deyil. Fərd həmişə özünü millətin və dövlətin bir üzvü hesab etməli, müəyyən mənada öz maraqlarından millət və dövlət üçün güzəştə getməyə hazır olmalıdır.

Vətəndaş cəmiyyətinin mövcud olduğu bir çox Avropa ölkələrində, ABŞ-da milli və dini dəyərlərin yenidən dirçəldilməsinə cəhd başadüşüləndir. Çünki onlar anlayırlar ki, insan nə qədər dəyərli olursa-olsun, milli və dini dəyərlərdən uzaqlaşdıqca özgələşir. Bu özgələşmə vətəndaşın insani keyfiyyətlərdən mərhum olması ilə nəticələnir. Vaxtilə eyni hadisələr uydurma kommunizm dövründə yaşandı. Ruslar kommunizm məfkurəsi adı altında qeyri-rusları, xüsusilə türk-müsəlman xalqları milli və dini kimlikdən uzaqlaşdırmmağa çalışdılar və müəyyən qədər bunu bacardılar. Bununla da, türk-müsəlman xalqları daha çox özgələşməyə məruz qaldılar. Buna əks reaksiyanın nəticəsi kimi Çingiz Aytmatov "Gün var əsrə bərabər”, Oljas Süleymonov "Az-ya”, Bəxtiyar Vahabzadə "Latın dili”, "Gülüstan” əsərlərini yazdılar. Milli ideyalar olmadan istənilən beynəlmiləl, qlobal ideyaların heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Üstəlik, beynəlmmiləl ideyaların aparıcılığı və milli ideyaların kölgədə qalması istənilən millət üçün çox təhlükəlidir. Bir amili hökmən nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlmiləl ideyalardan adətən, bir millət digər millətlər üzərində hakim olmaq məqsədi ilə istifadə edir.

- Məcburi baş verən qloballaşma prosesi türk xalqlarının birləşməsinə təhlükə yaradırmı?

- Milli düşüncə sisteminin formalaşması prosesinin ləngiməsi fonunda, buna alternativ olaraq türk xalqlarında kənar ideyalar və ona uyğun qeyri-milli şüur formaları toplumun ayrı-ayrı təbəqələrinə bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir. Çünki milli şüuru istənilən səviyyədə olmayan insanlar istər-istəməz alternativ ideyaların ya təsirinə məruz qalır, ya da özləri kənar ideyalara meyl edirlər. Bu, xüsusilə gənc Türk Cümhuriyyətləri üçün çox təhlükəlidir. Türklük şüurunun dirçəlməsi yolunda əsas problemlərindən biri təhsil və elm sahəsində çalışan müəllimlərin, alimlərin milli-mənəvi və fəlsəfi dünyagörüşlərinin millilik səviyyəsində olmamasıdır. Bu dövlətlər müstəqillik dönəmində milliləşmə yolunda elm və təhsil sahəsində bir sıra reformalar həyata keçirsələr də, hələ də ciddi problemlərlə baş-başadırlar.

Özəlliklə 1920-1930-cu illərdə Azərbaycanda, Türkiyədə və başqa türk dövlətlərində mövcud olmuş Qərb kosmopolitzminin türk dünyasında yenidən dirçəldilməsi müşahidə olunur. O zaman Azərbaycanda, Türkiyədə, Türküstanda Qərb kosmopolitzminin kor-koranə təbliğatçıları, indiki radikal tolerantlıq tərəfdarları kimi tara, saza, papağa, hicaba və başqa milli-dini dəyərlərə qarşı çıxırdılar. Bu gün də belə hallar müşahidə olunur. Az qala milli-dini dəyərlərə aid hər bir anlayış radikal tolerantlıq tərəfdarlarınca mühafizəkarlıq kimi qarşılanır. Bir sözlə, aşırı Qərb-Avropa heyranlığı bir çoxlarının gözlərini inanılmaz dərəcədə qamaşdırıb. Məncə, bu gün Sovetlər Birliyində yaşamış Türk Cümhuriyyətlərinin əsas problemi kosmopolit olmaq deyil, milli düşüncə sistemindəki problemlər olmalıdır. Biz, ilk növbədə Azərbaycan üçün insan, vətəndaş yetişdirməliyik, dünya üçün yox. Milli şüuru normal səviyyədə formalaşmayan bir cəmiyyətdə kənar ideyalarla bağlı mövcud olan təsəvvürlər yarımçıq olur. Türk toplumlarının milli şüurunda yarımçıq demomkratiya, yarımçıq kommunizm, yarımçıq liberalizm, yarımçıq islamçılıq hakimdir.

- Mətbuatda "Turanın parlayan ulduzu Qazaxıstandır!” ifadənizə rast gəldik. Mərkəzi Asiya ölkələrinin türk birliyinin qurulmasında rolunu necə dəyərləndirirsiz?

- Orta Asiya türkləri kimlikləri və dilləri ilə türk mədəniyyətinə daha çox yaxınlaşırlar. Qazaxıstanın türk birliyi çərçivəsində müəyyən işlər görməsi təqdirəlayiqdir. Çünki Qazaxıstanda əhalinin üçdə bir hissəsini, bəlkə də ondan da çoxunu ruslar və başqa millətlər təşkil edir. Bütün bunlara baxmayaraq, Qazaxıstanda milli kimliyin dərki, milli ədəbiyyatın yaranması ilə yanaşı, türk birliyinin yaradılması istiqamətində də müəyyən işlər görülür. Mənə elə gəlir ki, türk dövlətləri arasında ən böyük əraziyə malik olan Qazaxıstan gələcəkdə yaradıla biləcək Türk Federasiyasında mühüm mövqeyə malikdir. Bu günün Qazaxıstanı da sabah Orta Asiya və Qafqazda güclü bir dövlətə çevrildiyi halda, təxminən 20-30 ildən sonra türk dünyasının, ardınca da islam dünyasının lideri ola bilər. Sadəcə, Rusiyanın onun üzərində təzyiqləri Qazaxıstanın türk birliyində mühüm mövqe tutmasını əngəlləyir. Ancaq bütün hallarda Qazaxıstan türklərinin milli dirçəlişində və türk birliyi yönündə atılan addımlarda dövlət başçısı Nursultan Nazarbayev mühüm rol oynayıb. Sovetlər Birliyi dönəmində əhalisinin az qala yarısını ruslar təşkil edən Qazaxıstan bu gün yenidən Qazax türklərinin dövlətinə çevrilib. Eyni zamanda Qazaxıstanda rus dilinin təsiri xeyli dərəcədə azaldılaraq Qazax türkcəsi dövlətin rəsmi dili statusunu da gücləndirib. Son 25 ildə Qazaxıstanda yeni milli universitetlər təsis olunub, həmin ali məktəblərdə bütün türk ellərindən tələbələr təhsil almaqdadır. Üstəlik, Qazaxıstan elm adamlarının əsərlərində türklük və turançılıq ön plana gətirilib. "Alp Ər Tonqanın övladlarıyız” deyən Qazax türkləri ölkələrinin gələcəyini Türk Birliyində görürlər. Şübhəsiz, Qazaxıstan türklərinin Turan, türklük ideyalarına bu qədər bağlılıqları, onları ön plana çəkmələri digər türk xalqlarına da ciddi şəkildə təsir göstərməkdədir. Ona görə də, Qazaxıstanın yaxın illərdə yalnız Orta Asiyadakı türk xalqları deyil, bütün türk elləri arasında ön plana çıxacağına inanırıq. Hesab edirik ki, Qazaxıstan çağdaş dövrdə Turanın parlayan ulduzları arasında öz layiqli yerini tutacaq. Son zamanlar türk birliyinə doğru ciddi addımlar atmaq niyyətində olan Orta Asiya ölkələrindən biri də Qırğızıstandır. Qırğızıstanın yeni prezidentinin türk ruhlu bəyanatları göstərir ki, Türk Federasiyasının yaranması məsələsi realdır. Sadəcə olaraq, Qırğızıstanda olduğu kimi, başqa türk ölkələrində də müəyyən demokratik islahatların olması vacibdir.

- Hər zaman "turançılığa” qarşı qoyulan "irançılıq” anlayışının təhlükəsi nədir? İran rejiminin milyonlarla soydaşımızı milli məfkurədən uzaqlaşdırmaq siyasətini necə zərərsizləşdirmək olar?

- Çar Rusiyası Qacarları məğlubiyyətə uğradaraq Türkmənçay müqaviləsi imzaladıqdan sonra çar ideoloqları Azərbaycan türklərini parçalamaq üçün irançılıq, farsçılıq ideyalarına dəstək veriblər. Azərbaycan türkləri 3 min ilə yaxın yalnız İran-Turan müharibələrinin deyil, İran-Turan mədəniyyətlərinin də kəsişdiyi bir yerdə yaşadıqları üçün, istər-istəməz farsçılıq ideyaları da müəyyən yer tutub. Zaman-zaman farsdillilərə qaynayıb-qarışan, şiəliyə münasibətdə onlarla ortaq yol tutan Azərbaycan türklərindən bir qismi "iranlı” kimliyini özünə doğma sayıblar. Son əsrlərdə Azərbaycan türklərinin bir qismi arasında "İran”a bağlılıq "şiəlik”dən qaynaqlanıb. Molla rejiminin "irançılıq” siyasətinə qarşı ilk olaraq "Azərbaycan tarixi” kitablarında Səfəvilərin, Əfşarların, Qacarların hakimiyyətini "İran hökmranlığı” kimi qələmə verib, onları "yadelli hökmranlıq” adlandırmaqdan əl çəkməliyik. Nadir şah, Ağa Məhəmməd şah Qacar necə "yadelli hökmran” ola bilər ki, onlar Azərbaycanı hər şeydən üstün sayıblar. İran hakimiyyətində Azərbaycan türkləri mühüm yer tutmaqdadır.

"Molla” rejimi anlayırlar ki, hakimiyyəti, parlamenti, dini rəhbərliyi Azərbaycan türklərindən tamamilə kənarda tutmaq ağılsızlıq, məntiqsizlikdir. Son günlərdə yaradılmış türk millət vəkillərinin fraksiyası da göstərdi ki, son yüz ildə "irançılıq” ideologiyasının Azərbaycan türklərinin varlığının inkarı üzərində qurulması heç nəyi dəyişdirməyib. İrançı-şiəçi "mollalar” türk fraksiyanın yaradılmasına icazə verəndən sonra Azərbaycanda 6 illik ibtidai təhsil üçün Ana dili dərsliyi hazırlanması haqqında qərar da qəbul edib. Ancaq "molla” rejimi ikibaşlı oyun oynayır, Azərbaycan türklərinin milli varlığına fasiləsiz olaraq qəsd edir, onun dilini, mədəniyyətini, əxlaqını, həyat tərzini aşağılayır. Buna paralel olaraq türklərin "İran-fars” kökənli olması təbliğatını aparır. Digər tərəfdən "mollalar” din amilindən yararlanaraq Azərbaycan türklərinin müsəlman kimliyini bir oyun halına salırlar.

İsmayıl, sherg.az