I YAZI
Hazırda Türk dünyasında bir sıra ciddi siyasi-fəlsəfi, mədəni-əxlaqi və
sosial-psixoloji problemlər vardır. Bu problemləri aşağı-yuxarı Türk dünyasına
aid hər bir yazar, araşdırmaçı ya da elm insanı bilməkdədir. Xüsusilə, bu cür
problemlərin haradan qaynaqlanması, onun doğurduğu nəticələrlə bağlı bəlkə də
on minlərlə məqalələr, yüzlərlə isə kitablar yazılmışdır. Ancaq Türk dünyasının
problemlərinə həsr olunmuş yazılarda çatışmayan cəhətlərdən biri sadəcə məsələni
ortaya qoymaq olmuş, yəni həll yolları ya göstərilməmiş ya da əsasən bilərəkdən
bilməyərəkdən, Türk insanına yanlış bilgilərlə təqdim olunmuşdur.
Türk dünyasının bu günü və gələcəyi Türkçülüyün hansı istiqamətdə inkişafından
asılıdır. Əgər Türklük təxminən 2-3 əsr bundan öncəki həqiqi, gerçəkçi bütövlüyünü,
birləşdiriciliyini bir sözlə, İnsanlıq fəlsəfəsini ortaya qoyarsa o zaman yeni
bir sivilizasiya yaranacaqdır. Bizcə, dünyada yeni bir güc olmağın ilk yolu
Türklüyü, Türkçülüyü yenidən, yeni ruhla bərpa etməyimizdir.
Hazırda Türk Dünyasının, Türk xalqlarının gələcəyi ilə bağlı mövcud dörd siyasi
seçim vardır: 1) Türk-İslam məfkurəsi, 2) "Türk-Avropa” ya da "Türk-Qərb”
ideyası, 3) "Türk-Rus” ya da Türk-Slavyan birliyi (Avrasiyaçılıq), 4)
Türkçülük-Türk birliyi.
Türk-İslam məfkurəli birlik...
Türk xalqlarının (Türkiyə, Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Tatarıstan,
Başqırdıstan, Krım, İraq türkmənləri, Suriya türkmənləri, Uygurustan və b.) özləri
üçün aydınlaşdırmalı olduğu ilk məsələ Türklüyün, Türkçülüyün İslam dini, İslam
mədəniyyəti bir sözlə İslam dünyasıyla hansı anlamda, mahiyyətdə bütövlük təşkil
etməsidir. Əslində bu gün Türk müsəlman xalqları özünü əsasən İslam dünyasında
görürsə (hər halda xristian, buddizm, şamançı və digər dini inanclı türklər də
vardır), o zaman bütün problemlərinə də ilk növbədə bu yöndən yanaşmaq, eyni
zamanda İslam dünyasının bütün məsələlərini də öz məsələləri kimi dəyərləndirmək
və həll etmək məcburiyyətindədir. Bu heç də göründüyü qədər sadə deyildir. Ona
görə də, bütün Türk aydınları İslam dünyasının məsələlərinə mürəkkəbdən sadəyə
doğru deyil, tam əksinə sadədən mürəkkəbə doğru cavab verməlidir. Türk
aydınları ilk öncə, İslam dini inanclı Türk xalqlarının çağırışlarına cavab
verməli, problemlərinə həll yolları göstərməli, amma müsəlman olmayan digər
dini inanclı Türk-Turan xalqları (qaqauzlar, macarlar, bolqarlar, yakutlar,
tuvalılar və b.) da unutmamalı¬dırlar. Ancaq bundan sonra İslam dünyası
xalqlarının, dünya xalqlarının problemləri və həll yolları gündəmə gələ bilər.
Atalarımız demişkən, "öncə evin içi, sonra çölü”.
Konkret olaraq Türkiyə Cümhuriyyəti nümunəsində, burada yaşayan Türk aydınları
birinci növbədə "evin içi” olan Türk toplumunun ya da Türk-Müsəlman toplumunun,
daha sonra Türkiyə xaricindəki Türk-Müsəlman toplumlarının (Azərbaycan,
Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan, İran İslam Respublikası, İraq, Suriya və
b.) və qeyri-müsəlman toplumlarının problemləriylə bağlı araşdırmalar aparmalı,
bu Türk toplumlarının birlik və bərabərliyini əngəlləyən amilləri aradan
qaldıraraq onu gücləndirəcək həll yolları göstərməlidir. Yəni Türkiyəni təmsil
edən bir Türk aydını ölkəsinin yalnız İslam dünyasının bir parçası deyil, eyni
zamanda Türk dünyasının da bir parçası olduğunu unutmamalıdır. Bu anlamda
Türkiyənin problemlərini İslam dünyasının deyil, ən azından başlanğıc olaraq
Türk dünyasının problemləri olaraq görməli, daha sonra İslam dünyası çərçivəsində
Türk-İslam xalqları və onların problemləriylə maraqlanmalıdır. Ancaq bir Türk
aydını bunun etmək əvəzinə, daha çox İslam dünyası düşüncəsiylə türk,
qeyri-türk bütün müsəlman xalqlarının problemlərini həll etməyi üstünə götrürsə,
o zaman işini çox qəlizləşdirmiş olur.
Əlbəttə, öncəlliklə müsəlman Türk xalqlarının problemlərinin ələ alınması məsələsini
ortaya atmaqla İslam dünyasını hansısa hissələrə bölmək fikrimiz yoxdur. Sadəcə,
məqsədimiz odur ki, İslam dünyasının istər-istəməz parçaları olanlar arasında məntiqə
və məqsədəuyğun olaraq daha ağıllı, soyuqqanlı bütövləşmə baş versin. Şübhəsiz,
bu gün İslam dünyasının önəmli birisi olan, bəlkə də mərkəzini təkşil edən bir
qüvvət varsa o da müsəlman türklərdir. Hər halda ərəblərin, farsların,
pakistanlıların və digər müsəlman xalqlarının İslam dünyasının mərkəzi olması
istəyi olsa da, faktiki olaraq bu gün onların arzuları gerçəkçi görünmür. Bunu,
zaman zaman bütün müsəlman xalqlarını incələyən Qərb institutları və onların
alimləri də yaxşı bilirlər. Əslində son iki əsrə yaxındır ki, Avropada Qərb-Xristian
dünyasına İslam dünyasının alternativliyi daim diqqət mərkəzində olmuşdur.
Ancaq Qərb-Xristian dünyasına alternativ olmaq üçün İslam dünyasına aid dövlətlərdən
ya da millətlərdən biri avanqard rolunu oynamalıdır. Qərb də həm keçimş tarixdən,
həm də bugünkü vəziyyətdən nəticə çıxararaq İslam dünyasında avanqard, super
güc olacaq bir dövlətin-xalqın ortaya çıxmasına yol vermək istəmir. Biz bu kimi
nümunələri bir qədər fərqli formada 150-100 il bundan öncə İslam dünyasına aid
Osmanlının, Qacarların çöküşü və həmin çöküşdən sonra yeni yaranan dövlətlərin
(Türkiyə, "İran”, Suriya, İrak və b.) Qərb ideyalarına yoluxdurulmasında
görmüşük.
Bu baxımdan son iki əsrdə Qərbdən müsəlman Şərqinə gələn ideyalar geniş anlamda
"məzhəbçilik” və "milliyyətçilik” olmuşdur. Bununla da uzun müddət Şərq, o cümlədən
İslam şərqi dünyasının lideri olmuş müsəlman türkləri və onların dövlətlərini-imperiyalarını
çökdürdükdən sonra Qərb siyasətində hər hansı müsəlman xalqının İslam
dünyasında yeni bir gücə çevrilməməsi məsələsinin həlli də iki əsas üzərundə
qurulmuş¬dur: 1) İslam dünyasını Qərbin ixrac etdiyi demokratiya, kommunuzm,
tolerantlıq, vətəndaş cəmiyyəti, multikulturalizm kimi ideyalarla zəhərləmək;
2) İslam dünyası xalqaları arasında super güc olmaq istəyən dövlətləri ya da
millətləri daima birbirinə qarşı qoymaq, bunun üçün milliyyət¬çilik və dini məzhəbçilik
hisslərindən maksimum istifadə etmək. Şübhəsiz, Qərbin "zəhərləmək” istədiyi həmin
müsəlman dövlətləri arasında birinci yeri Türkiyə tutur.
Hesab edirik ki, bu gün Türkiyə Türk Dünyasının sözün həqiqi mənasında aparıcı
dövləti olub dünyanın da super güclərindən biri olmaq istəyirsə, hədəfini dörd
mərhələdən ibarət olaraq müəyyənləşdirməlidir: 1) Türkiyə daxilində islamlıq və
türklük ideyaları dəqiqləşməli; 2) Müsəlman və qeyri-müsəlman Türk Dünyasına
hesablanmış hədəflər müəyyənləşməli; 3) İslam dünyasındakı hədəflər bəlirlənməli;
4) Dünyanın hansı simada super güclərindən biri olmaq istəyi konkretləşməli.
Biz eyni sözləri Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Qırğızıstan, Azərbaycan
haqqında da deyə bilərik. Ancaq bu günün gerçəkliyi daha çox Türkiyənin üzərində
dayanmağımızı ortaya qoyur. Təbii ki, bu günün Qazaxıstanı da sabah Orta Asiya
və Qafqazda güclü bir dövlətə çevrildiyi halda, təxminən 20-30 ildən sonra Türk
dünyasının, ardınca da İslam dünyasının da lideri ola bilər. Yaxud da iki əsr
bundan öncə (1828-ci il) bir hissəsi çar Rusiyası tərəfindən işğal olunan və
yenicə müstəqilliyini qazanan Şimali Azərbaycan, digər hissəsi isə bir əsr
bundan öncə sözdə "İran İslam Cümhuriyyəti” adlanan molla-fars rejiminin
hakimiyyəti altında qalan Cənubi Azərbaycan bir-vahid Azərbaycan olacağı təqdirdə
Türk dünyasının və İslam dünyasının lider dövləti olmaq gücündədir. Sadəcə, bu
günün gerçəklikləri Qazaxıstanın, Azərbaycanın ya da digər bir müsəlman türk
dövlətinin deyil, daha çox Türkiyənin Türk dünyası və İslam dünyasının lideri
olmasını önə çıxarır.
Ancaq bu gün Türkiyənin özü də müsəlman türklər olaraq təkbaşına İslam
dünyasının yenidən mərkəzi olmaqda çətinlik çəkir. Çünki Osmanlı yerinə qurulan
Türkiyə Cümhuriyyətinin (1923) İslam dünyasının, Türk dünyasının belə öncülü
olması məsələsində doğru yol xəritəsi cıza bilməmişdir, ya da belə bir yolu
cızmağa imkan verməyən iç və xarici qüvvələr olmuşdur. Bu baxımdan təxminən son
bir əsrdə Türkiyənin digər Türk-İslam xalqlarıyla istənilən münasibətləri qura
bilməməsi təsadüfi deyildir. Osmanlını İslam dünyasından, Türkiyəni isə Türk
dünyasından uzaqlaşdırılması üçün antitürk qüvvələr nə lazımdırsa etməyə
çalışmışlar. Hələ, antitürk qüvvələr 1920-ci illərdə Türkiyə türklərinə yalnız
Cümhuriyyət daxilində türkçülük və islamçılıqla məşğul ola biləcəklərini açıqca
ifadə etmişlər. Bunun nəticəsi olaraq da Atatürklər, Ziya Gökalplar, Xalidə
Ədib Adıvarlar Turançılıq məfkurəsini Türkiyəçiliklə məhdudlaşdırmaq zorunda
qalıblar. Xüsusilə, 1923-cü ildə yazdığı "Türkçülüyün əsasları” kitabında Ziya
Gökalp Türkçülük (Türk Birliyi) və Turan ülküsünü yenidən dəyərləndirmişdir.Ziya
Gökalp yazırdı ki, artıq Türkiyə üçün utopik türkçülük, turançılıq deyil, real
olaraq Türkiyəçilik önəmlidir. Ona görə, Türkçülük-oğuzçuluq və Turancılıq isə
bütün Türklərin gələcək idealları idi. Əslində bütün bunları Gökalpın Türk
birliyi, Turançılıq ideyasından vaz keçməsi kimi anlaşılması qətiyyən doğru
deyildir. Bütün ruhu və varlığıyla Turan ülküsünə bağlı olan Gökalp, Türkiyə
Cümhuriyyətinin tək müstəqil bir dövlət olaraq mövcudluğu naminə türkçülük
fikirlərində bəzi dəyişikliklər etmişdir. Aşağı-yuxarı bu proses Türkiyənin
dövlət siyasəti olaraq 20-ci əsrin sonlarına qədər davam etmiş, hətta, son
zamanlara qədər Türkiyənin dövlət başçıları, bir çox bilginləri Türkiyəçilkdən
qurtula bilməmişlər. Yalnız 1960-cı illərdən başlayaraq Alparslan Türkeş yenidən
bütün türklər üçün keçərli olan Türk birliyini irəli sürmüşdür ki, onun bu Türk
birliyi ideyası da Türk-İslam məfkurəsinə əsaslanmışdır.
1990-cı illərdə yeni Türk dövlətləri meydana çıxdıqda məlum
oldu ki, Türkiyədə Türk-İslam məfkurəli Türk birliyinin özündə də konkretlik
yoxdur. Hər halda Türkiyə Türk aydınları, Türk liderləri İslam dini və Türklük
məsələsində hansı yol xəritəsini cızıblar, bütün bunlara aydınlıq gətirilməsi əsas
məsələ olaraq qalmaqdadır. Yəni Türkiyə öncəlliklə, İslam dünyası adı altında
Türk müsəlman xalqlarınmı, yoxsa bütün İslam xaqlarınınmı ya da bir bölgəninmi
super gücü olmaq niyyətindədir?! Bizcə, Türkiyə öncə qeyri-müsəlman türk
xalqlarını da gözardı etmədən, hər şeyi Türk müsəlman xalqlarıyla əməkdaşlıqdan
başlamalıdır. Bu zaman da Türkiyə ilk növbədə, öz içindəki islamlıq və türklük
ya da Türk-İslam ideolojisinə aydınlıq gətirməlidir ki, Türkiyə xaricindəki
türk-müsəlman xalqlarıyla münasibətdə də hədəflərini doğru müəyyənləşdirə
bilsin. Başqa sözlə, Türkiyə daxilində dövlət siyasəti olaraq türklük və
islamlıq ya da Türk-İslam məfkurəsi aydınlığa qovuşmadan, bu ölkənin digər Türk
müsləman xalqları ya da dövlətləriylə münasibətləri dostluqdan vahid birliyə
doğru yüksəlişini gözləmək mənasızdır. Bu baxımdan Türkiyə dövlətinin islamlıq
və türklük məsələsində dəqiq, aydın hədəfi olmalıdır.
Demək istədiyimiz odur ki, Türk-Turan xalqlarının Tanrı yolunda yürüməkləri (yəni
Türk əxlaqı, estetikası, adət-ənənələri, törələri, həyat tərzi, dövlətçiliyi və
s.) İslamlıqla başlamadığı üçün, onu həddən artıq ideallaşdırıb Türk kimliyini
arxa plana keçirmək doğru deyildir. Doğrudur ki, Şamançılıq, Xirstianlıq,
Buddizm, Yəhudiliklə müqayisədə Türklər özlərini daha çox İslamlıqda tapmışlar.
Məhz Türk özünü İslamlıqda daha çox tapdığı üçün də Tanrıya gedən yolda 13 əsrdir
İslamla birlikdədir. Bununla yanaşı onu da idrak etməliyik ki, Türklərin İslam
dinini qəbul etməyi sadəcə, Tanrı yolunda yürüməyin ən uğurlu davamıdır. Ancaq
bu heç də İslamdan kənarda başqa yollarla (xristianlıq, buddizm, şamançılıq, yəhudilik
və b.) Tanrı yolunda yürüməyə davam edən Türk soydaşlarımızı inkar etmək anlamına
gəlməməlidir.
Ona görə də, burada diqqət etməli olduğumuz əsas məsələ yalnız müəyyən bir
dinin daşıyıcısı olan millətin, həmin dinə tapınmış olan digər xalqlarla
birlikdə mövcud problemləri və onun həlli yollarını düşünməsi deyil, eyni
zamanda dini həssaslıqlarını qorumaqla yanaşı digər ideyalara (dini, ya da
siyasi-ideoloji) tapınan daxildəki soydaşlarıyla da bu və ya başqa məsələlərin
həllində bir araya gələ bilməsidir. Bir toplum daxilindəki dini birlik inam və
inanc birliyidirsə, milli birlik isə milli qədər və milli dövlət yaratmaq,
inkişaf etdirmək, yaşatmaq yoludur. Bu məsələnin çox sadə həll yolu var. Belə
ki, milliyyətçiliyimizə Qərb milliyyətçiliyi, İslamçılığa isə Sami dinçiliyi
mövqeyindən yanaşmaqdan əl çəkməliyik. Hər halda, biz belə hesab edirik ki, Qərb
(ingilis, fransız, alman və b.) milliyyətçiliyi Türk milliyyətçiliyini, Sami-Yəhidi
dinçiliyi isə İslamçılığı olduğu kimi ifadə etmir. Ona görə də, Türk-İslam
dünyası məsələləri adına hər iki məsələnin ciddi şəkildə izahlarına ehtiyac vardır.
Bizcə, bu anlamda Türk xalqlarının həyatında mühüm rol oynamış, həmin rolu
oynamağa davam edən istər İslamçılığa, istərsə də türkçülüyə münasibət ilk növbədə,
bir Türk dini-fəlsəfi dünyagörüşünün və Türk milliyyətçiliyinin çərçivəsində
olmalıdır. Əlbəttə, bu o anlama gəlmir ki, hər bir millət İslam dininə öz
kimliyindən yanaşaraq onun əsil mahiyyətindən uzaqlaşmalıdır. Ancaq eyni şəkildə
öz milli dəyərlərini, adət-ənənələrini, mədəniyyətini tamamilə dinin, konkret
İslam mədəniyyətinin içində əritməyi də doğru hesab etmirik. Hər bir şey
ölçüsündə, əndazəsində və qədərində olmalıdır. Bir din hər hansı millətin dəyərləri
içində assimliyasiya olunanda zahiri xarakter daşıdığı kimi, bir millət də hər
hansı dinin içində əriyəndə millətin yalnız adı qalır, özü və özülü isə məhv
olur.
Ona görə də, Türk-İslam məfkurəli birlikdən bəhs ediriksə, ilk növbədə Türk
xalqlarının burada maraqları nəzərə alınmaldır. Əgər bu gün dünyada 7 müstəqil
Türk dövləti varsa, onların hamısı da müsəlman ölkələridirlərsə, o zaman türklüyün
və islamlığın bir-birini tamamladığını düşünə bilərik. Ancaq bütün hallarda 7
Türk dövlətinin birliyi birinci türklüklərinə, ikinci müsəlmanlıqlarına əsaslanmalıdır.
Çünki milli birlik qədərimiz, dini birlik seçimimizdir.
"Türk-Avropa” ya da "Türk-Qərb” birliyi...
Son iki əsrdə "Qərb mədəniyyəti”, "Qərb milliyyətçiliyi”, "Qərb demokratiyası”
yenidən bərpa etmək istədiyimiz Türklük ruhumuzu zədələməklə, yaralamaqla
qalmamış, onların yerinə bizlərə öz ideyalarını (praqmatizm, marksizm, həyat fəlsəfəsi,
freydizm, ekzistensializm vəb.) aşılamışdır. Bizlər də bu yad ideyalara
qapılaraq istənilən məsələyə "Qərb mədəniyyəti”nin, "Qərb fəlsəfəsi”nin, "Qərb
demokratiyası”nın gözü ilə görməyə, anlamağa və yaşamağa başlamışıq. Bizim
şüurumuza zor-xoş yeridiblər ki, dünyanı yalnız "demokratik və sivil Qərb”dən
idarə etmək mümkündür, çünki yalnız onlar buna qadir və layiqdirlər. Maraqlıdır
ki, biz Türk dünyasının insanları bunu vaxtilə şüurumuza yeridənlərə də, bu gün
yeritməyə davam edənlərə də az qala büt kimi sitayiş edirik.
Biz də o fikirə qatılırıq ki, inkişaf yolunu tutan, ayaq üstə qalmaq istəyən hər
hansı toplum tərəqqi dövrünü yaşayan millətin mədəniyyətindən yararlana bilər.
Bu Avropa da, Asiya da, Amerika da ola bilər. Əgər onların inkişafında müsbət cəhətlər
varsa bu hökmən dəyərləndirilməlidir. Ancaq burada önəmli olan kənar
toplumların ideyalarından yalnız yararlanmaq olmalıdır, onları yamsılamaq yox.
Yəni toplumun inkişafının nüvəsində öz düşüncəsi, öz fəlsəfəsi önəmli
olmalıdır. O, kənar ideyalardan yalnız "öz”ü gücləndirmək üçün istifadə etməlidir.
Məsələn, ağacın nüvəsi var və onun əsasında boy atır, qollu-budaqlı olur. Amma
onun bu inkişafında kənar amillər də (suvarma, budaqlama, gübrələmə vəs.) mühüm
rol oynayır. Deməli, istənilən cəmiyyətin də əsasında "öz” olmaldır.
Örnəyi qərblilər bunu 17-18-ci əsrlərdə, yaponlar 19-cu əsrdə, Güney Koreya və
Çin 20-ci əsrdə çox yaxşı şəkildə həyata keçirərək yeni bir dönəmə qədəm
qoydular. Türklər, ərəblər, farslar bu məsələdə başarlı olamadılar. Ərəblər və
farslar gah "Qərb”, gah da ənənəvi yolayrıcında çırpındılar. Hələ də, bunun
ikisi arasında qalıblar. Türklər isə Türkiyənin və Azərbaycanın (zorla sovetləşdirmə
dövrünü nəzərə almasaq) timsalında bir əsrdir "Qərb”, Avropaya inteqrasiya
yolunu tutmaqla müəyyən uğurlar əldə etsələr də, amma onlar da "öz”ə əsaslanmadıqları
üçün ciddi problemlərlə üz-üzədirlər. Çünki başqasının "öz”ü bizim "öz” ola
bilməz. Biz türklər heç vaxt romalı, yunan, ingilis, amerikalı ola bilmərik. Bu
analmda Toynbilərin, Fukuyamaların, Hantiqtonların türklərlə bağlı nədən
ziddiyyətli mövqe nümayiş etdirmələrini anlayır, bunu məntiqsizlik kimi qiymətləndirmirik.
Çünki onlar hansı xətti, yəni "Qərb” yolunu, yoxsa ənənəvi yolu tumasından
asılı olmayaraq türklərdən ehtiyat edirlər.
Hesab edirik ki, "Qərb mədəniyyəti”, "Qərb liberal-demokratizm”i və "Qərb millətçiliyi”
sözün həqiqi mənasında "qərblilərin” boynuna biçilmişdirsə, o zaman "Qərb
sivilizasiyası”nın qeyri-qərblilərə heç bir aidiyyəti yoxdur. Sadəcə qeyri-qərblilər
"Qərb sivilizasiyası”nın basqısından dolayı onunla təmas halındadır. İki əsrdən
çox çəkən bu təmas İslam-Türk dünyası üçün bir təhdid yaratmaqla yanaşı, yeni
bir sivilizasiyanın yaranmasını da sürətləndirmişir. Artıq bizlər "Qərb” mədəniyyəti,
"Qərb” liberal-demokratizmi, "Qərb millətçiliyi”nə Əli bəy Hüseynzadələrdən,
Ziya Gökalplardan, Əhməd Ağaoğlulardan daha fərqli və diqqətli yanaşmaq
zorundayıq. İslam-Türk mədəniyyətinin "Qərb mədəniyyəti”, "Qərb
liberal-demokratizmi”, "Qərb millətçiliyi”nə qovuşması ilə qurtulduğumuz düşünmək
çox yanlışdır. Əksinə, öz milli kültürünə, milli mədəniyyətinə, özgürlüklərinə,
hürriyyətinə, ulusalığına əsaslanmayan heç bir millət tarix səhnəsində
qalmamışdır. Başqa sözlə, öz kültürü, öz mədəniyyəti, öz vicdanı, öz fəlsəfəsi,
öz aydınları, öz özgürlükləri, öz hürriyyəti olmayan istənilən millət, cəmiyyət
məhvə məhkumdur.
Xüsusilə, Qərb ziyalılarının 1923-cü ildən sonrakı Türkiyə haqqındakı fikirləri
ilk baxışda Türk milləti üçün xoş təsir bağışlasa da, əslində onları zorla "Qərb”ə
yönəltmə və "Qərb”i daima ideal görmə istəyi var. Çünki vaxtilə dünyaya meydan
oxuyan türklər "Qərb”ə üz tutmaqdan başqa çarə görmürdülərsə, bu "qərblilər”cə
böyük bir uğur idi. Bu anlamda hərb savaşlarında əsasən türklərə yenilən
Xristian-Qərb dünyasının, amma düşüncə dünyasında Türkləri yenməsi onlar üçün
böyük bir qələbə idi. Halbuku vaxtilə Əli bəy Hüseynzadə yazırdı ki, bir türkün
avropalaşması artıq onun türklükdən uzaqlaşması, deməkdir: «Türkün irtidad edib
firəngləşməsi, firənglərin ya mürtədlərin tərəq¬qisi deməkdir, yoxsa türk, ya
müsəlman tərəqqisi demək deyil-dir!». Gökalp da "Türk mədəniyyəti tarixi” əsərində
yazırdı ki, vaxtilə Çin mədəniyyətini mənimsəyən türklər bunun nəticəsində məhv
olmaqla üzbəüz qalmış, bundan qurtulmaq üçün başqa torpaqlara köç etməli
olmuşlar: "Türklər nə zaman milli kültürə önəm verməyərək yabançı kültürə önəm
vermişlərsə və öz millətlərini bəyənməyib başqa millətlərin təqlidçisi və
taparcasına sevəni olmuşlarsa, belə bir köç fəlakətinə uğramışlardır”.
Bir məqamla razıyıq ki, türklərin "qərbləşmə” yolunda gəldiyi nəticələr Türk
aydınları qədər Qərb aydınlarını da maraq¬landırır. Necə ki, Qərb bir vaxtlar
Rusiyaya marksizmi qəbul etdirərək sonra nəticəni gözləyirdilər. Eyni məsələ
bir qədər fərqli şəkildə Türkiyədə də baş verir. "Qərb” Rusiyadan umduğunu
bulmasa da, ən azından marksizmin nələrə yol açacağnı əyani şəkildə gördü. Indi
də Qərb müsəlman olan, vaxtilə dəfələrlə avropalıların ayaqlarını titrədən
türklərin "Qərb liberal-demokratiyası” və "Qərb mədəniyyəti” ilə hansı şəkilə
girəcəyinə, hansı nəticəyə gəlinəcəyinə çox maraq edirlər. Yəni türklər sona qədər
"qərbləşmə”yə davam edəcəklərmi? Əgər davam edərsə nələr baş verəcəkdir? Yoxsa,
türklər "qərbləşmə”yə "dur” deyəcəkdir? Əgər "dur” deyərsə nələr olacaqdır?
Bunu yaxşı anladıqları üçün qərblilər bir tərəfdən türkləri ənənəvi milli-dini
yola qayıtmasını istəmirlər, digər tərəf¬dən "qərbləşmə” yolundakı hər addımına
da nəzarət edirlər.
Dos., dr. Faiq ƏLƏKBƏRLİ